KRACHTPLAATSEN IN DE LAGE LANDEN - WEST

OEGSTGEEST 

 

Kasteel Endegeest 

kasteel, achterzijde LW

Kasteel Endegeest is een 17^e- eeuws landhuis, met voorplein, poortgebouw en hoekpaviljoens. Het huis wordt aan drie zijden omgeven door een gracht. Het staat op de plaats waar eerst een  middeleeuws adellijk huis was gebouwd.

Het hoofdgebouw heeft aan beide zijden achtzijdige hoektorens - met koepeldak. Op het poortgebouw vinden we de alliantiewapens van Berchem/van Schouwen. Het gebouw werd in de 18e eeuw enigszins gewijzigd. (bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

De historie van kasteel Endegeest gaat dus terug tot de late middeleeuwen. Mogelijk ontstond het kasteel uit een van de grotere, middeleeuwse ontginningsboerderijen, die langs de kuststrook vaak op een oude strandwal of geest gebouwd werden. Vandaar ook de naam Endegeest, dat letterlijk ‘aan het einde van de geestgronden’ betekent. Endegeest betekent dus op het einde van de geest, daar waar de afgegraven duinen ophouden (en overgaan in veen). (Wandeling door Oegstgeest), oftewel  de oude strandwallen waarop Oegstgeest en Poelgeest waren gebouwd. Voorbij Endegeest zijn deze onderbroken door de Oude Rijn met zijn uiterwaarden (de Mors).

Het kasteel, althans een oud adellijk huis, wordt voor het eerst vermeld in een oorkonde van 17 maart 1307. Dat is de dag waarop vrouwe Hasekine van Endegeest, na de dood van haar broer Jacob, door heer Hendrik van Alkemade ‘beleend’ werd, zoals dat heet, met het toenmalige huis en twaalf morgen land. Daarbij werd bepaald dat na haar het goed zou vererven op haar 2 kleinkinderen. Vermoedelijk heeft zij als een der laatste telgen uit het ons oudst bekende geslacht dat de naam van Endegeest droeg, als weduwe (vermoedelijk een van Alkemade) haar eigen goed opgedragen aan de burggraaf van Leiden (en Wassenaar) en aan haar neef de Heer van Alkemade, elk voor de helft, om het van hen in leen terug te ontvangen, om zich op deze manier de steun van twee machtige heren te verzekeren.

Endegeest was dus een leengoed van het Huis Wassenaer en het Huis Alckemade.

In 1572, wanneer Leiden dreigt te worden belegerd door het Spaanse leger, worden alle gebouwen, bomen, steen- en kalkovens in de directe omgeving van Leiden gesloopt. Ook Endegeest werd niet gespaard, al bleef de sloop mogelijk beperkt tot het ongeschikt maken van het gebouw als commandopost, uitvalsbasis of uitzichtpunt. Het is niet bekend of het kasteel nadien weer in de middeleeuwse staat werd hersteld. Wel blijkt uit een belastingregister dat het kasteel of een deel ervan in 1623 bewoond was.

Overigens werd het kasteel op een kaart van de landerijen van het St. Elisabethgasthuishof uit 1631 voor het eerst afgebeeld. Het is een eenvoudige schets waaruit weinig af te lezen is.

 

Eigenaren/bewoners

De eigenaren/bewoners van het kasteel Endegeest behoorden aanvankelijk tot een geslacht dat zijn naam ontleende aan het landgoed: Van Endegheest. Later werd ‘het goed van Endegeest’ ook aan anderen in leen gegeven, van wie sommigen dan ‘van Endegeest’ aan hun familienaam toevoegden.

Hierdoor is het niet altijd makkelijk om de overgang van de ene familie op de andere te achterhalen.
Het kasteel heeft in de loop der eeuwen verschillende vooraanstaande en beroemde bewoners, gekend. Om te beginnen in de Middeleeuwen met de in 1400 geboren Dirck Boudijnsz. van Zwieten. Hij was onder meer secretaris van Filips de Goede, griffier van de raadkamer van Holland, bewaarder van de registerkamer van Holland, raadsheer in het Hof van Holland, heemraad van Rijnland en schout van Oegstgeest. 

LW

Andere aansprekende en beroemde bewoners van Endegeest zijn de Franse filosoof René Descartes, die er in de jaren 1641 tot 1643, kort voor de nieuwbouw, woonde. Want het huidige kasteel is immers aanmerkelijk jonger en werd tussen 1647 en 1651 gebouwd in opdracht van Elisabeth van Schouwen van Endegeest en haar echtgenoot Jacob van Berchem (of van Berckel?, de bronnen verschillen hierin). Daarna werd het gedeelte tussen de twee torens volgebouwd. Na de bouw van het nu nog bestaande huis vestigde de familie Van Foreest van Schouwen van Endegeest zich in 1659 op het kasteel.  Een borstbeeld van Descartes (gemaakt door Erszébet Baerveldt) op het kasteelplein herinnert nog aan deze beroemde bewoner.

Ook hoog-adellijke bewoners hebben in het kasteel gewoond: de ‘graaf van Bentheim en het echtpaar Frederik, rijksgraaf van Gronsfeld Diepenbroick Impel en rijksgravin Caroline van Bentheim Steinfurt in de 18e eeuw’. P.C. Hooft en Constantijn Huygens waren er regelmatige bezoekers. In 1800 kwamen landgoed en kasteel in het bezit van de familie Gevers en die bleven dat tot 1896. 

Dirck Cornelis Gevers werd onder koning Lodewijk Napoleon benoemd tot vrederechter in Oegstgeest. Gevers besteedde veel zorg aan zijn landgoed. Dit resulteerde in grootscheepse veranderingen. In die periode werd het landgoed flink uitgebreid en vond de transformatie plaats van de formele tuin tot landschapspark. In 1830 werd mr. D.C. Gevers, commissaris-generaal van de Waterstaat, eigenaar. Na diens overlijden in 1839 (zijn koetsier trof hem levenloos in zijn koets) vestigde zijn zoon, jhr. mr. D.Th. (Daniël) Gevers, zich op Endegeest. Deze liet in de 19e eeuw nog een ijskelder bouwen. Het landgoed werd geërfd door de kleinzoon van de broer van Daniël Theodoor Gevers die het geheel na het overlijden van zijn oudtante in 1895 (1896) aan de gemeente Leiden verkocht. De gemeente bestemde het terrein vervolgens tot psychiatrisch ziekenhuis dat werd vernoemd naar professor dr. Gerbrand Jelgersma, in 1899 de eerste hoogleraar psychiatrie aan de universiteit Leiden.

Van het oorspronkelijke interieur is het nodige verloren gegaan. Toch werden tijdens de recenterestauratie veel interessante details teruggevonden. De met hout beschoten koepelgewelven en authentieke papieren behangsels zijn daarbij ook zoveel mogelijk in oude staat hersteld. Dit geldt ook voor de fraaie gobelins van de Blauwe Kamer.

LW

                                                     de ijskelder

nieuwe bestemming (2018)

De geestelijke gezondheidszorg heeft inmiddels meer dan 100 jaar het kasteel, het omliggende park en het landgoed in gebruik gehad. De raad van bestuur en de concernstaf van de Rivierduinen (GGZ), zaten tot november 2016 in het kasteel. Het landgoed en daarna ook het kasteel met de bijgebouwen (uit 1907) zijn in 2018 verkocht aan de Oudendal Groep.

Endegeest was veel meer dan een gesticht, aldus Hinrichs in zijn blog op Internet: het speelde een unieke rol in onze sociale geschiedenis door baanbrekende vernieuwing in de zorg voor psychiatrische patiënten. De aanwezigheid van talloze schrijvers zowel onder stafleden als tijdelijke bewoners leverde verhalen en gedichten op die Endegeest legendarisch maakten. Dat de kliniek gevestigd was op een lommerrijke plaats met slingerpaden en vijvers was niet zo bijzonder, maar het was uniek dat het rond een kasteel lag.

in 1903 opende de gemeente vlakbij kasteel Endegeest de kliniek Rhijngeest. Het was in Zwitserse chaletstijl gebouwd en heel opzichtig. Jelgersma werd er geneesheer. Hier zaten wel de rijkere patiënten; Endegeest bleef een armeninstelling en krankzinnigengesticht.

In de Tweede Wereldoorlog waren Endegeest en Rhijngeest de enige psychiatrische inrichtingen in de kuststreek die niet door de Duitsers werden ontruimd. Het weerhield de bezetter er niet van op 13 mei 1943 tien joodse patiënten weg te halen. In de oorlogstijd verwelkomde Rhijngeest ook zijn beroemdste – ik zou zeggen beruchtste patiënt: dichter Gerrit Achterberg. Achterberg mag ook herinnerd worden als de moordenaar van zijn hospita. Zijn brieven uit de kliniek gaan over literaire zaken, niet over behandeling of oorlog.

Na 1945 bleef Endegeest een ziekenhuis voor zware gevallen en Rhijngeest een psycho-therapeutische instelling. Rond de eeuwwisseling ging Endegeest op in de regionale Rijngeest-groep die enkele jaren later, via een samengaan met de Robert-Fleury Stichting, GGZ Rivierduinen ging heten.

Over de nieuwe functie van het park en kasteel is in afgelopen jaren flink gesteggeld, bestemmings-plan, onrust bij de buurtbewoners en agitatie bij de verschillende verenigingen/stichtingen die zich sterk maken voor behoud van cultuur en natuur; een wethouder stapte op. Anno 2023 is er veel onrust op het terrein, waar bepaalde gebouwen leeg staan en nieuwbouw (voor de Leo Kannerschool) nog op zich laat wachten. Johan Oudendal is rentmeester van het huis, het is niet te bezichtigen, want (nog steeds) ‘in particuliere handen’. Achter het kasteel staat een zomereik.

De oude gracht kan je nog aan drie kanten zien. De ijskelder is gerestaureerd, deze bevindt zich net aan de overkant van de gracht. Ook het kasteel is gerestaureerd. Zowel het huis als de ijskelder maar ook de obelisk hebben de status van rijksmonument.

Hollandse linde bij de ingang van kasteel

Bij de ingang van het kasteel zijn twee monumentale bomen te bewonderen. Hollandse linden. Ik heb er maar één gezien, zo bij mijn eerste bezoek. En die was inderdaad indrukwekkend!

 

Obelisk

LW

Obelisk (Tuinnaald)

De obelisk staat ‘in de tuin van het kasteel’. Dat wil zeggen: op het grasveldje naast de oprijlaan. Nogal willekeurig en verloren. Dit is niets minder dan de obelisk van de ridderstadhof Abspoel; de obelisk is aangekocht door Daniël Th. Gevers, toendertijd oud-minister van Buitenlandse Zaken. 'Het zandstenen obeliskje voor de poort', noemt Hinrichs het in zijn artikel over Endegeest. Het is inderdaad een klein object. Verwaarloosd. Toch spreekt het tot de verbeelding. Waarom een obelisk en waarom stond hij uitgelijnd op het Groene Kerkje?

Fleur de lis

LW

Voor het kasteel ligt een plein, dat door een poort toegankelijk is. Boven de poort is het familie(alliantie)wapen van Van Berckel te zien, maar aan de binnenzijde staat het veel interessantere familiewapen van Gevers…. De lelie in abstractere weergave.

Overigens zie ik de lelie ook verrassend genoeg terug bij het standbeeldje van Descartes. Op de grond is een lelie getekend. Of Descartes nu zo’n pleitbezorger van de innerlijke weg was - de weg van het Hart van Yeshua en Maria Magdalena - valt zwaar te betwijfelen. 

LW

Op het wapenschild van de Gevers prijkt dus de fleur de lis. Op een kaart van het landgoed staat prominent bovenin de fleur de lis. We zagen deze al pontificaal op de immense grafzerk van het familiegraf van de Gevers.

Kasteel Endegeest, bron Erfgoed Leiden. Op de kaart bovenaan het familiewapen, met fleur de lis.

Het geslacht Gevers

De adellijke familielijn gaat heel patriarchaal via de mannen, dus wordt Abraham Gevers, begin 18^e eeuw, gezien als de stamvader van vijf adellijke takken. De Gevers, later Gevers van Endegeest waren regenten die later in de adel werden verheven: dat gebeurde tussen 1815 en 1906 toen verschillende telgen tot adel werden benoemd. Bij de verschillende adelsbesluiten werden steeds opnieuw wapens vastgesteld. Titels die ze dan voerden waren jonkvrouwe en jonkheer. Overerving ging via de mannelijke lijn, dus als je als vrouw introuwde, ging jouw bezit over naar je echtgenoot.

Veel telgen speelden in de 19^e en 20^e eeuw een rol op bestuurlijk vlak, lokaal, provinciaal en nationaal. Enkelen waren diplomaten. Ook het Kasteel Marquette, bij Heemskerk in Noord-Holland, was bezit van leden van deze familie. Dat verkreeg het betreffende mannelijke lid door te trouwen met een erfgename van dat kasteel, wat dan overging op de echtgenoot – want zo ging dat. In dit geval Daniël Theodore van Endegeest.

Ook was er een Gevers die heer van Kethel en Spaland was (1856-1896) en ook burgemeester van Noordwijkerhout is geweest. (Jonkheer mr Abraham Daniël Theodore Gevers); en was er een Gevers Deynoot (andere tak) burgemeester van Kethel en Spaland: Jonkheer François Gerard Abraham Gevers Deynoot (1860-1926). De tak Gevers Endegeest voerde ook de titels heer en jonkvrouw van Kethel en Spaland.

                                                1827 geslachtswapen Gevers Endegeest.

Bij de beschrijving van de wapens wordt de fleur de lis op de ‘adellijke websites’ geen enkele keer apart genoemd, terwijl zij toch prominent staat afgebeeld. Zeker gezien het feit dat ze ook, als enige versiering, op de grafzerk van de familie bij het Groene Kerkje, staat gebeiteld!

Ze wordt kort genoemd bij de beschrijving van het wapen van 1815: ‘de lelie’:  “Wapen (1815) - Een aanziende helm; wrong en dekkleden: zilver gevoerd van blauw; helmteken: de lelie - van het schild tussen een zilveren vlucht (…) “ (Wikipedia). Een andere bron vermeldt de lelie ook expliciet: “Linkerafbeelding: Op blauw een zilveren lelie. Helmteken: de lelie tussen een zilveren vlucht. Wapenspreuk: semper idem” (Familiewapen Gevers, Asal Oesoel  23 March 2016)

Over Daniël Théodore Gevers van Endegeest, jonkheer en meester in de rechten, werd het volgende op Wikipedia geschreven: hij was een conservatieve 19e-eeuwse politicus, afkomstig uit een Rotterdams regentengeslacht. In de jaren tot 1848 was hij een gematigd voorstander van hervormingen maar in 1848 keerde hij zich tegen de beroemde Grondwetsherziening. Toch paste hij zich daarna snel aan de nieuwe omstandigheden aan. Hij had een belangrijk aandeel in de droogmaking van de Haarlemmermeer, als commissievoorzitter, rond 1840. Hij mocht zich Heer van Oegstgeest en Poelgeest noemen omdat hij de heerlijke rechten van deze plaatsen had gekocht van de stad Leiden. Hij deed in zijn functie als ambachtsheer van Oegstgeest veel aan liefdadigheid wat hem tot een typische patriarchale landheer van de oude stempel maakte.

Daniël Théodore Gevers overleed op Endegeest in 1877, zijn vrouw liet een graftombe voor hem oprichten bij het Groene Kerkje te Oegstgeest. Er wordt in ‘de digitale bibliotheek van de letteren’ wel melding gemaakt van de titels van zijn werken, in marmer maar over de prominent op de grafzerk gebeitelde fleur de lis opnieuw weer niets.

Na zijn dood ging Endegeest zoals vermeld over op de kleinzoon van zijn broer; deze verkocht het landgoed dus aan de gemeente Leiden. Deze kleinzoon was de laatste manlijke afstammeling van deze tak van het geslacht. Hij stierf in 1913 in Indië, “slechts” 2 dochters nalatend. Het staat er echt. De tak stierf in 2000 uit.

Tot slot

De voorname dames en heren regeren niet langer vanuit hun hofstad of burcht, natuurlijk zorgden ze voor verdediging tegen vijanden en later inpoldering, maar hun rijkdom was gestoeld op de onbetaalde arbeid van het gewone volk – en in sommige gevallen van de volkeren overzee. Het is wel fijn dat deze plekken hier in Oegstgeest (in de meeste gevallen) bewaard zijn gebleven en openstaan voor publiek zodat wij kunnen genieten van de rust van deze bijzondere plaatsen. Laten we hopen dat dit ook voor Endegeest zo blijft. 

 

Bezoek park en kasteel

•        Kasteel Endegeest ligt in een bos annex park aan de Endegeesterstraatweg 5. Alleen de buitenplaats is toegankelijk (opengesteld), niet het huis. Er zijn wandelroutes. Het kasteel ligt aan de Kasteellaan 9 2342 EG te Oegstgeest.
• Op de wandelroutes op het terrein zijn een aantal kunstwerken te bewonderen; langs de ijskelder ‘volgt het wandelpad de kasteelgracht tot een monumentale zomereik. Vanaf hier begeef je je in het bos. Je loopt tussen oeroude bomen door en je geniet van de wisselende sezioenen.’
• Wanneer u met de auto komt, dient u gebruik te maken van het parkeerterrein tegenover het landgoed, aan de Endegeesterstraatweg (aangeduid als P1).
• De twee landgoederen Rhijngeest en Endegeest liggen lijnrecht tegenover elkaar. Het Zuid-Hollands Landschap beheert hier al 25 jaar het bospark. Hoewel het bos niet groot is, is het een mooi stukje natuur.
• Uitleg kunstwerken (ook in dorp Oegstgeest) https://mecoegstgeest.nl/wp-content/uploads/2016/01/Beeldengids_Oegstgeest.pdf
  

 

Landje van Bremmer

Het is aardig om het landgoed te benaderen vanuit het landje van Bremmer. De wandeling (te vinden in ‘de acht van Oegstgeest’) begint op het Nachtegaallaantje, over het bruggetje van de Speeltuinvereniging Vogelwijk. Je gaat niet de speeltuin in maar slaat direct rechtsaf. Dat is een smal pad dat langs het Land van Bremmer loopt, het heet ook het Pad van Bremmer. Je komt bij de Biologische Kwekerij De Groene Cirkel. Het pad gaat dwars door die kwekerij heen. Met die kwekerij ben je eigenlijk al op Endegeest.  Via de Zwaluwlaan en Kasteellaan kom je bij het landhuis.

Disclaimer Check altijd zelf van te voren de meest actuele informatie.

 

© Lida van de Water 

Bronnen

https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/monumenten/31233

https://www.erfgoedleiden.nl/collecties/beeldmateriaal/zoeken-in-beeldmateriaal/detail/c512cce8-26bc-11e3-8482-3cd92befe4f8

https://docplayer.nl/130983906-Wandelroute-de-acht-van-oegstgeest.html

https://www.rootsmagazine.nl/wandelen/natuurommetje-oegstgeest/

https://historischeverenigingoegstgeest.nl/erfgoed/monumenten/27/405

https://www.skbl.nl/locatie/670/Kasteel-Endegeest/

Stichting Kastelen Buitenplaatsen Landgoederen

https://www.kasteleninnederland.nl/kasteeldetails.php?id=100

https://www.route.nl/poi/384349/endegeest

https://www.wikiwand.com/nl/Kasteel_Endegeest

https://www.house-of-cards.nl/product/oegstgeest-kasteel-endegeest-1910-nauta-1669-hc29250/

http://janpaulhinrichs.blogspot.com/2017/09/endegeest-een-kasteel-voor-zenuwlijders.html

Alex Rutten. Jan Foudraine, psychotherapeut, onderzoeker, schrijver. Ambo/Anthos, 2021.

https://sleutelstad.nl/2018/07/26/oudendal-groep-koopt-ook-park-engegeest/

https://historischeverenigingoegstgeest.nl/pdf-publicaties/OO_2010_november.pdf

Levend Land. Oude kennis en krachtplekken van de aarde als bron van transformatie. Tjeerd Gorter. Splendid Life. 2019

(You Tube) Kasteel Endegeest - Oegstgeest, Zuid-Holland foursquare.com

Wikpedia, op basis van Nederlands Patriciaat 1921/22, Nederland’s Adelsboek 1993, Wapenregister van de Nederlandse Adel 2014

https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/complexen/515001

https://www.dbnl.org/tekst/molh003nieu03_01/molh003nieu03_01_0755.php

 

****************

 

Literatuur: Jan Dröge, Kasteel Endegeest, een geschiedenis van het huis, de tuin en de bewoners. Utrecht, 1993. Het boek van Jan Dröge  Kasteel Endegeest. Een Geschiedenis van het Huis, de Tuin en de Bewoners kwam in 1993 uit in de Leids Historische reeks ten tijde van de laatste restauratie. Het telt 93 bladzijden met vele illustraties en is hier en daar nog wel antiquarisch te verkrijgen.

Kastelen en buitenplaatsen in Zuid-Holland. Zutphen, 2000. p.120–125.